Bài viết trước đó, Chín đã kể cho Bảy biết về văn hóa đồng dao gắn liền với tuổi thơ của tụi mình. Ở bài viết này, tụi mình tiếp tục cuộc hành trình trở về ký ức cùng một bài hát đã từng làm bao ngón tay bị “túm gọn” chỉ vì... không kịp rút tay! Ai mà không từng chơi trò “Chi chi chành chành” chứ Bảy hén?

Lời Bài Đồng Dao “Chi Chi Chành Chành”

👧 Chi chi chành chành là một bài đồng dao nổi tiếng đi cùng trò chơi cùng tên, quen thuộc với biết bao thế hệ đặc biệt là với mấy Bảy ở vùng đồng bằng Bắc Bộ. Có người nhớ là:

“Chi chi chành chành / Cái đanh thổi lửa / Con ngựa chết trương / Ba vương bú tí / Bắt dế đi tìm / Ù à ù ập.”

Người khác lại nhớ:

“Chi chi chành chành / Cái đanh thổi lửa / Con ngựa mất cương / Ma vương ngũ đế / Bắt dế đi tìm / Ù à ù ập.”

Hồi nhỏ thì Chín nhớ là:

“Chi chi chành chành / Trái chanh thổi lửa / Con ngựa mất cương / Ba vương ngũ đế / Bắt dế đi tìm / Ù à ù ập.”

Dù là phiên bản nào, điểm chung là luôn kết thúc bằng một cái nắm tay thật lẹ – “ập” một phát là giữ ngay được ngón tay bạn nào chậm rút! Nhưng mà... Bảy có bao giờ tự hỏi, mấy câu này nghĩa là gì chưa?

Mật Mã Lịch Sử Cổ Xưa

🔍 Chín có đọc được thông tin về một vị giáo sư tên Lê Quang Châu cho rằng: Từng câu hát như một mật mã cổ: “Chi chi chành chành” nói đến sự nối tiếp các “chi” trong một dòng họ, nếu không có “chi” kế tiếp thì “chành” sang họ trực hệ hoặc đồng tôn. “Cái đanh thổi lửa” gợi về thời ông Toại Nhân phát minh cách lấy lửa bằng đá. “Con ngựa chết trương” là cảnh tượng tang thương khi Hiên Viên cướp ngôi Thần Nông, phạm lời thề phương Bắc – Nam không xâm phạm, dẫn đến chiến tranh đẫm máu. “Ba vương ngũ đế” nhắc đến các vị tổ của dân tộc Việt, trong đó “ngũ đế” là năm vị tổ từ Phục Hy đến Thần Đế, còn “ba vương” là ba anh em cùng dòng máu dựng nên đất nước Xích Quỷ. “Chấp chế đi tìm” là hành trình đi tìm thể chế để gây dựng cơ đồ. “Ú tim bắt được” chính là lúc tìm ra con đường hợp nhất trăm họ, lập nên nhà nước Văn Lang đầu tiên. “Ù à ù ập” là tiếng reo vui mừng của một dân tộc vừa tìm thấy chính mình.

Biến Động Lịch Sử Thời Pháp Thuộc

🔍 Thấy bài đồng dao này khá thú vị nên Chín có tìm hiểu sâu hơn và tìm được một giả thuyết khác. Theo nhà văn Trương Tửu trong sách Kinh Thi Việt Nam, bài “Chi chi chành chành” không chỉ là bài hát trẻ con. Ông cho rằng, nó là ẩn chứa một giai đoạn lịch sử đầy biến động của nước ta từ năm 1856 đến 1888 thời kỳ giặc Pháp xâm lược, vua Tự Đức băng hà, triều đình Huế rối ren. Và phiên bản được cho là gần với nguyên gốc nhất là:

“Chu tri rành rành / Cái đanh nổ lửa / Con ngựa đứt cương / Ba vương tập đế / Cấp kế đi tìm / Hú tim bắt ập.”

Và ý nghĩa của từng câu đồng dao như sau:

• “Chu tri rành rành”: Là cách mở đầu giống như một bản bố cáo, thông báo lớn cho toàn dân biết rằng có biến cố xảy ra. Câu này mang tính chất hiệu triệu – lời cảnh báo rõ ràng về một thời kỳ bất ổn đang tới gần.
• “Cái đanh nổ lửa”: Hình ảnh “nổ lửa” tượng trưng cho tiếng súng, trận đánh đầu tiên của giặc Pháp khi chúng nổ súng tấn công bán đảo Sơn Trà (Đà Nẵng) vào năm 1858, chính thức xâm lược nước ta. “Cái đanh” có thể hiểu là một địa danh hoặc biểu tượng cho một đồn lũy.
• “Ngựa đứt cương”: Gợi sự mất kiểm soát – nói đến cảnh triều đình Huế rối loạn sau khi vua Tự Đức băng hà năm 1883. Không ai cầm cương giữ ngựa nữa, nên cả quốc gia như lao vào hỗn loạn.
• “Ba vương tập đế”: Chỉ việc chỉ trong một năm, liên tiếp ba vị vua lên ngôi rồi bị phế truất hoặc sát hại: Dục Đức, Hiệp Hòa và Kiến Phúc. Một đất nước có đến ba vua trong thời gian ngắn là biểu hiện rõ nhất của sự bất an chính trị.
• “Cấp kế đi tìm”: Tái hiện việc Tôn Thất Thuyết sau khi thất bại trong cuộc phản công quân Pháp đã hộ tống vua Hàm Nghi rời kinh thành, đồng thối phát động phong trào Cần Vương khắp nơi. Quân Pháp lúc này ráo riết truy tìm vị vua trẻ để dập tắt phong trào kháng chiến.
• “Hú tim bắt ập”: Đây là lúc câu chuyện đi đến cao trào: Trương Quang Ngọc phản bội, cùng với thủ hạ bắt vua Hàm Nghi trong đêm khuya tại làng Tả Bảo (Quảng Bình) vào năm 1888. Câu "bắt ập" thể hiện sự bất ngờ, đột ngột một khoảnh khắc bi thương trong lịch sử.

Giá Trị Văn Hóa và Tinh Thần

Chín cũng đọc được thêm nhiều bài phân tích về các biến thể của bài đồng dao này. Tuy nhiên, hai biến thể trên là phổ biến nhất và tuy chưa có tính xác thực cụ thể nhưng nhờ vào những giả thuyết trên, Chín cho rằng bài đồng dao là cách người Việt lưu giữ truyền thuyết tổ tiên được truyền ngàn đời xưa đến nay nhờ tính truyền miệng trong dân gian.

👀 Giá trị của trò chơi Chi chi chành chành không chỉ là giải trí mà còn để:

• Rèn trí nhớ vì phải thuộc lời bài đồng dao
• Luyện sự phản xạ nhanh, mắt tinh tay lẹ
• Giao tiếp và phối hợp nhóm
• Quan trọng nhất: nuôi dưỡng tinh thần tập thể và niềm vui chơi giản dị điều mà tụi nhỏ bây giờ dễ bỏ lỡ giữa thế giới công nghệ.

Cách Chơi “Chi Chi Chành Chành”

🎲 Cách chơi thì đơn giản mà vui thôi à nghen! Trò chơi cần ít nhất ba người. Một người làm “cái” (quản trò), xòe bàn tay ra trước mặt. Những người còn lại dùng ngón trỏ đặt vào lòng bàn tay đó. Khi người làm “cái” đọc bài đồng dao, đến câu cuối, mọi người phải rút tay thật nhanh. Ai rút chậm bị nắm trúng sẽ trở thành người làm “cái” cho lượt tiếp theo. Trò chơi cứ thế tiếp tục.

Hồn Dân Tộc Trong Từng Tiếng Cười

🍃 Tưởng chỉ là trò chơi vui tay của con trẻ, vậy mà "Chi chi chành chành" lại chứa đựng biết bao lớp lang văn hóa và tinh thần dân tộc. Dù những giả thuyết vẫn còn tranh luận, nhưng chính điều đó lại càng cho thấy: đồng dao không đơn thuần là lời vè chơi miệng, mà là trí nhớ tập thể của cả một dân tộc được gìn giữ, truyền đi qua từng bàn tay nhỏ bé, từng tiếng cười hồn nhiên. Để rồi dù lớn đến đâu, mỗi lần nghe “Ù à ù ập” lại thấy lòng mình run rẩy như mới bị nắm tay chưa kịp rút…

Phiên bản Chi Chi Chành Chành nào là phiên bản trong tuổi thơ của các Bảy? ? Ghé qua bài post gốc trên Facebook của Chín và cmt chia sẻ ký ức của bạn nhé!